સવિશેષ પરિચય:

અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટ્

બ્રહ્મભટ્ટ અનિરુદ્ધ લાલજી (૧૧-૧૧-૧૯૩૫, ૩૧-૭-૧૯૮૧) : વિવેચક, કવિ, વાર્તાકાર, ચરિત્રકાર, સંપાદક. જન્મ પાટણમાં. શાળાશિક્ષણ વડોદરામાં. ૧૯૫૮માં ગુજરાતી-સંસ્કૃત વિષયો સાથે બી.એ., ૧૯૬૦માં એ જ વિષયોમાં એમ.એ. ૧૯૫૯ થી ડભોઈની આર્ટસ કૉલેજમાં અધ્યાપન. ત્યારબાદ બીલીમોરાની કૉલેજમાં પ્રાધ્યાપક. ૧૯૬૮ થી ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભાષાસાહિત્યભવનમાં ગુજરાતીના રીડર. ‘ભૂમિકા’ અને ‘કિમપિ’ના તંત્રી. પ્રભાવક વકતા. લ્યુકેમિયાથી અમદાવાદમાં અવસાન.

આધુનિક સાહિત્ય અને વિશ્વસાહિત્યની સંપ્રજ્ઞતા સાથે વિવેચનક્ષેત્રે સુરેશ જોષી પછી જે તાજગી આવી એમાં અત્યાગ્રહ કે અસહિષ્ણુતા વિના આ લેખકે સ્વરૂપની શુદ્ધતાને અનુલક્ષીને સુશ્લિષણ ને સમતોલ વિવેચન આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ‘અન્વીક્ષા’ (૧૯૭૦)માં ચોવીસ લેખો છે, જે પૈકી આઠ કૃતિલક્ષી અને કર્તાલક્ષી છે, જ્યાંરે પંદર ગ્રંથસમીક્ષાઓ છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્યવિવેચનના કેટલાક પાયાના સંપ્રત્યયો’ પરનો લેખ મહત્વનો છે. ‘અગનપંખી’ અને ‘છિન્નપત્ર’ જેવી કૃતિઓની ટૂંકી સમીક્ષાઓ દ્યોતક છે. ‘ભારતીય સાહિત્યશાસ્ત્રમાં ગુણ અને રીતિની વિચારણા’ (૧૯૭૪)માં આચાર્ય ભરતથી છેક જગન્નાથ સુધીના આચાર્યોનાં પ્રદાનોનું ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં તત્વનિરૂપણ છે. ‘પૂર્વાપર’ (૧૯૭૬) ‘જન્મભૂમિ’ દૈનિકમાં ‘અલપઝલપ’ની ચાલેલી કૉલમમાંથી પસંદ કરેલાં લખાણોનો સંચય છે. સાહિત્યિક સભાનતાથી લખાયેલાં આ લોકાભિમુખ લખાણો રુચિપૂર્ણ છે. એમાં કાવાબાતા યાસુનારી ક્યાસીમોદો, રોદાં, રિલ્ક, હર્બટ રીડ વાલેરી જેવાઓનો સુપેરે પ્રવેશ કરાવ્યો છે. ‘ચૅખોવ’ (૧૯૭૮) પરની પરિચય ટ્રસ્ટની પુસ્તિકા રશિયન વાર્તાકારને સરલ છતાં રસિક રીતે ઉપસાવી આપે છે. ‘સંનિકર્ષ’ (૧૯૮૨) એમનો મરણોત્તર વિવેચનગ્રંથ છે. એમાં નવલકથા, નવલિકા, કવિતા અને થિયેટર પરના અન્વેષણલેખો છે. ઍરિસ્ટોટલના ‘પોએટિક્સ’નો પહેલો ગુજરાતી અનુવાદ ‘ઍરિસ્ટોટલનું કાવ્યશાસ્ત્ર’ (૧૯૬૯) એ આ લેખકનું ગુજરાતી વિવેચનક્ષેત્રે મહત્વનું પ્રદાન છે.

‘કિમપિ’ (૧૯૮૩) એમનો મૌલિક અને અનૂદિત કાવ્યોનો સંગ્રહ છે. તેમાં હાઈકુ, સૉનેટ, મુક્તક, ગીત એમ વિવિધ કાવ્યપ્રકારોમાં એમની શબ્દપ્રીતિ સ્પષ્ટ છે. વાગ્મિતાનું બળ એમની અછાંદસ રચનાઓના લયનિયંત્રણમાં ને યથાર્થ શબ્દપસંદગીમાં તેમ જ વિચારોની નાટ્યાત્મક પ્રસ્તુતિમાં ખપ લાગ્યું છે. મૃત્યુનાં સંવેદનોનો પાસ પામેલી એમની રચનાઓમાં એમનો અવાજ પોતીકો બન્યો છે.

‘અજાણ્યું સ્ટેશન’ (૧૯૮૨) એમનો વાર્તાસંગ્રહ છે. અહીં પ્રસંગચિત્ર-રેખાચિત્ર કે ક્યારેક આત્મકથાત્મક પ્રકારનું તત્વ વાર્તાઓની રચનામાં ભાગ ભજવે છે. જીવનતત્વ ને કલાતત્વ વચ્ચેની ઝોલા ખાતી આ વાર્તાઓ કોઈ ને કોઈ મર્મ ઉપસાવવામાં ઉદ્યમી રહી છે. ‘નામરૂપ’ (૧૯૮૧)માં વાર્તા અને વસ્તવના સંયોગથી ઊભાં થતાં ચરિત્રોની હારમાળા છે. જીવનના વિવિધ પ્રસંગોએ ચેતનાના ભિન્નભિન્ન સ્તરે આવીને જીવી ગયેલાં આ ચરિત્રોમાં રહેલો લેખકનો પાનકરસ આસ્વાદ્ય છે. આ ચરિત્રસૃષ્ટિમાં લેખકની મનોસૃષ્ટિનું કૌવત ભળ્યું છે. ‘ચલ મન માટે ઘાટે’ના ૧ થી ૫ ભાગ (૧૯૮૧-૧૯૮૨) વિવિધ કક્ષાના વિશાળ વાચક વર્ગ તરફ પહોંચવા માગતી દૈનિક કૉલમનાં લખાણોના સંગ્રહો છે. જીવનની નાની-મોટી સમજને આલેખતા આ સંગ્રહો રુચિપૂર્ણ રીતે લોકભોગ્ય છે.

‘ઋષિવાણી’ (૧૯૮૨) એ ‘અખંડ આનંદ’માં ઉપનિષદના સૂત્રને લઈને ‘પાર્થ’ ઉપનામથી એમણે લખેલી લેખમાળા છે. એમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ અને તત્વચિંતનને સામાન્ય જનસમાજ માટે સુબોધ કરી આપવાનું વલણ છે.

આ ઉપરાંત ‘ઝવેરચંદ મેઘાણી’ (૧૯૬૯), ‘મણિશંકર ભટ્ટ-કાંત’ (૧૯૭૧), ‘રમણભાઈ નીલકંઠ’ (૧૯૭૩) તે તે સર્જક પરની તેમ જ ‘કાન્તા’ (૧૯૭૩), ‘સુદામાચરિત્ર’ (૧૯૭૫), ‘પ્રેમાનંદકૃત કુંવરબાઈનું મામેરું’ (૧૯૮૨) તે તે કૃતિ પરની એમની સંપાદિત સ્વાધ્યાયશ્રેણીઓ નોંધપાત્ર છે. તો, ‘જયંતી દલાલની પ્રતિનિધિ વાર્તાઓ’ (૧૯૭૧), ‘નાટક વિશે જયંતી દલાલ’ (૧૯૭૪), ‘પતીલનાં ચૂંટેલા કાવ્યો’ (૧૯૭૪), ‘સંવાદ’ (૧૯૭૪), ‘ગુજરાતી વાર્તાઓ’ (૧૯૭૭), ‘ઍબ્સર્ડ’ (૧૯૭૭) એમનાં પોતાનાં અને અન્ય સાથેનાં સંપાદનો છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

અન્વીક્ષા (૧૯૭૦) : અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટના વિવેચન-લેખોનો પહેલો સંગ્રહ. કુલ ૨૪ લેખોમાંથી ૮ સાહિત્યતત્વને તથા કર્તા-કૃતિને લગતા છે, જ્યારે ૧૫ લેખો ગ્રંથસમીક્ષાના છે. ૧૯૪૫ પહેલાંના ગુજરાતી સાહિત્ય-વિવેચનના સંપ્રત્યયોને તપાસતો પહેલો તત્વલક્ષી લેખ વિશદ પણ બન્યો છે. લેખકે પોતાના અનુવાદગ્રંથ ‘ઍરિસ્ટોટલનું કાવ્યશાસ્ત્ર’ના પ્રવેશક રૂપે મૂકેલો (અહીં પુનર્મુદ્રિત) અભ્યાસલેખ ઍરિસ્ટોટલની કાવ્યવિચારણાને વિશદભાવે અને મુદ્દાસર રજૂ કરે છે. કર્તા-કૃતિ-સ્વરૂપાદિને લક્ષતા લેખોમાં વિવેચકનો સાહિત્યવિચાર સ્પષ્ટરેખ રહે છે. ગ્રંથસમીક્ષાઓ વિવિધ સ્વરૂપની કૃતિઓને આવરી લેતી અને મહદંશે આધુનિક સમયની છે એ વિગત બાહ્ય રીતે અને સમીક્ષામાં એમનો ઝોક સ્વરૂપલક્ષી રહ્યો છે એ બાબત આંતરિક રીતે લેખકનાં વ્યાપક આધુનિક રુચિ-વલણોને દર્શાવે છે. તત્વલક્ષિતાની સાથે વિશદતાનો મેળ એ આ વિવેચનલેખોની વિશેષતા છે.

-અશ્વિન દેસાઈ

નામરૂપ (૧૯૮૧) : અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટનો ચરિત્રનિબંધોનો સંગ્રહ. ચેતનાના ભિન્નભિન્ન સ્તરે જીવતા અનેક માનવીઓ લેખકના જીવનમાં આવ્યા અને ગયા એમની, સ્મૃતિને અહીં શબ્દબદ્ધ કરી છે. ભાષાની મર્યાદાઓ અને વિશેષતાઓથી લેખક સભાન છે, તેથી વીસેક જેટલાં ચરિત્રલેખનોમાં ‘બાબુ વીજળી’ કે ‘રહીમચાચા’ જેવાં ચરિત્રો સ્મરણીય બન્યાં છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.