સવિશેષ પરિચય:

ફોટો: હીરાપાઠક

પાઠક હીરા રામનારાયણ/ મહેતા હીરા કલ્યાણરાય (૧૨-૪-૧૯૧૬) : કવિ, વિવેચક. જન્મ વતન મુંબઈમાં. ૧૯૩૩માં મૅટ્રિક. ૧૯૩૬માં ગુજરાતી મુખ્ય વિષય સાથે એસ.એન.ડી.ટી. યુનિવર્સિટીમાંથી જી.એ. અને ૧૯૩૮માં ‘આપણું વિવેચન સાહિત્ય’ પર શોધનિબંધ લખી પી.એ. ૧૯૩૮ થી ૧૯૭૨ સુધી મુંબઈની એસ.એન.ડી.ટી. કૉલેજમાં ગુજરાતીનાં અધ્યાપક. ૧૯૭૦-૭૧માં ‘ગુજરાતીનો અધ્યાપક સંઘ’નાં પ્રમુખ. ૧૯૭૧ ની ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં વિવેચનવિભાગનાં પ્રમુખ. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં કેટલાંક વર્ષ ઉપપ્રમુખ. ૧૯૭૪માં રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક. ‘પરલોકેપત્ર’ કાવ્યસંગ્રહ માટે ૧૯૬૮-૭૨નો નર્મદ સાહિત્યચંદ્રક. ૧૯૭૦-૭૧માં ઉમા-સ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક.

‘પરલોકે પત્ર’ (૧૯૭૦) વિશિષ્ટ પ્રકારનું કરુણપ્રશસ્તિકાવ્ય છે. એમાં વિરહિણી નાયિકાએ પરલોકે સીધાવેલા પતિને સંબોધીને લખેલા બાર કાવ્પત્રોનો સંચય છે. આ પત્રો મુક્ત વનવેલીમાં છે અને ક્યાંક આત્મકથાત્મક અંશોથી યુક્ત છે. પતિમૃત્યુથી જન્મેલો વિરહશોક અંતભાગનાં કાવ્યોમાં તૃપ્તિ શાંતિમાં લય પામે છે.

લગ્નપૂર્વે હીરા ક.મહેતાના નામથી પ્રસિદ્ધ કરેલો ગ્રંથ ‘આપણું વિવેચનસાહિત્ય’ (૧૯૩૯) ગાંધીયુગ સુધી થયેલી ગુજરાતી વિવેચનપ્રવૃત્તિનો ઐતિહાસિક આલેખ આપે છે. ‘કાવ્યભાવન’ (૧૯૬૮)માં વિશેષતઃ કાવ્યચર્ચાના અને ગુજરાતી કવિઓની કવિતા વિશેના લેખો છે. ‘વિદ્રુતિ’ (૧૯૭૪)માં ગુજરાતી કવિતા, નવલકથા અને વાર્તાઓ વિશેના અભ્યાસલેખો છે. ‘પરિબોધના’ (૧૯૮૦)માં ‘કાવ્યમાં કટોકટીનું કલાતત્વ’ એ સિદ્ધાંતચર્ચાનો દીર્ઘ લેખ, ઈશ્વર પેટલીકરની નવલકથાઓ વિશે ત્રણ લેખો તથા અન્ય લેખો છે. અંગ્રેજી કરતાં સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસા સાથેનો ઘનિષ્ટ સંપર્ક આ વિવેચનલેખોમાં જોઈ શકાય છે.

‘ગવાક્ષદીપ’ (૧૯૭૯)માં સંસ્કૃત ગ્રંથોમાંના ચિંતનસભર શ્લોકો(*) પર ભાષ્યલેખો છે. ‘ચંદ્રચંદ્રાવતીની વાર્તા’ (૧૯૬૮), ‘સાહિત્ય-આસ્વાદ’ (૧૯૭૩), ‘કાવ્યસંચય’ (અન્ય સાથે, ૧૯૮૧) વગેરે એમનાં સંપાદનો છે.

-જયંત ગાડીત

પરલોકે પત્ર (૧૯૭૦) : હીરા રામનારાયણ પાઠકનો બાર કાવ્યપત્રો કે પત્રકાવ્યોનો સંચય. ૧૯૫૫ થી ૧૯૫૭ માં સૂઝયા અને ૧૯૫૬ થી ૧૯૭૦ દરમિયાન રચાયેલા આ પત્રોમાં સંભાષણાત્મક સ્વગતોક્તિ ને કરુણપ્રશસ્તિનો સંયોજિત સૂર છે; આથી મૃત્યુજન્ય પતિવિરહ એની મુખ્ય અનુભૂતિ છે. અહીં સ્મૃતિઓ અને સંવેદનો ગૃહજીવનની આસપાસથી ઊઠે છે અને સંબોધ્યના વ્યક્તિત્વની લાક્ષણિકતાઓને પણ પ્રગટાવે છે. પત્ર આકારની આ ઊર્મિકૃતિઓમાં સ્ત્રીહૃદયની ચર્ચા છે; પરંતુ રાજેન્દ્રી બાનીનું અનુસંધાન છેટું જ હોત તો આ ચર્ચા વધુ મૌલિક બની શકી હોત એવી સંભાવના પ્રસ્તુત જણાય છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

આપણું વિવેચનસાહિત્ય (૧૯૩૯) : હીરા ક. મહેતા/ હીરા રા. પાઠકનો આ શોધપ્રબંધ છે. એમાં નર્મદથી શરૂ કરી નવલરામ, મણિલાલ દ્વિવેદી, રમણભાઈ, નરસિંહરાવ, ગોવર્ધનરામ, કે. હ. ધ્રુવ, આનંદશંકર ધ્રુવ, બ. ક. ઠાકોર, ન્હાનાલાલ સહિત મુનશી સુધીના વિવેચકોના કાર્યનું વૈયક્તિક પ્રદાન તપાસવામાં આવ્યું છે. આ તપાસમાં વિવેચનદ્રષ્ટિને નહીં પણ ઇતિહાસદ્રષ્ટિને પ્રયોજી છે; અને એમ ગુજરાતી વિવેચનવિકાસનો આલેખ આપવાનો પ્રયત્ન થયો છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.