સવિશેષ પરિચય:

મણિલાલ દ્વિવેદી

દ્વિવેદી મણિલાલ નભુભાઈ, ‘એક બ્રાહ્મણ’, ‘એક વિદ્યાર્થી’, ‘અભેદમાર્ગપ્રવાસી’ (૨૬-૯-૧૮૫૮, ૧-૧૦-૧૮૯૮) : નિબંધકાર, નાટ્યકાર, કવિ, વિવેચક,સંશોધક, સંપાદક. જન્મ નડિયાદમાં. ૧૮૭૫માં મૅટ્રિકની પરીક્ષામાં સંસ્કૃતમાં નાપાસ થયેલા. બીજે વર્ષે યુનિવર્સિટીમાં બીજે નંબરે પાસ થયેલા. શિષ્યવૃત્તિઓ મળતાં ઍલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં અભ્યાસ કરી બી.એ. થયા. ઇતિહાસ-રાજનીતિશાસ્ત્ર વિષયોમાં જેમ્સ ટેલર પારિતોષિક. દરમિયાન કમાવા માટે પિતાનો તકાદો થતાં ૧૮૮૦ માં નડિયાદ હાઈસ્કૂલમાં મદદનીશ શિક્ષક. ૧૮૮૧માં સરકારી કન્યાશાળાઓના નિરીક્ષક તરીકે મુંબઈ ગયા. ૧૮૮૫ થી ભાવનગરની શામળદાસ કૉલેજના સંસ્કૃતના પ્રાધ્યાપક. માંગદીને કારણે ૧૮૮૮માં ત્યાંથી નિવૃત્ત. ડિસેમ્બર ૧૮૯૩થી જુલાઈ ૧૮૯૫ સુધી વડોદરા રાજ્ય તરફથી શરૂ કરાયેલા પ્રાચ્યવિદ્યા વિભાગના અધ્યક્ષ. નડિયાદમાં અવસાન.

સમાજસુધારા પરત્વે એમની દ્રષ્ટિ આંતરિક એટલે હૃદય અને ચારિત્ર્યના સુધારા પર મંડાયેલી હતી. એમણે સમાજના ઉપયોગી અંગ તરીકે વ્યક્તિનો વિચાર કરેલો છે. શિક્ષણમાં પણ આત્માની અને હૃદયની કેળવણી દ્વારા બૃદ્ધિવિકાસ પર્યન્ત પહોંચવાની માર્ગરેખા એમણે દોરી આપેલી. રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાની ભાવના માટે તેઓ પાશ્ચાત્યોનું ઋણ સ્વીકારે છે. નેશનલ કૉંગ્રેસની પ્રવૃત્તિમાં એમણે સક્રિય ભાગ લીધેલો. એમણે ટિળકને સજા થઈ ત્યારે સ્વમાની પત્રકાર તરીકે એનો વિરોધ દર્શાવેલો. ધર્મચિંતક તરીકે એમનું કાર્ય અધિક સત્ત્વવાળું છે. નડિયાદ અને મુંબઈ રહ્યા તે દરમિયાન પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞોનાં ઇતિહાસ અને ફિલસૂફી વિશેનાં પુસ્તકોનો તથા ‘ગીતા’, ‘બ્રહ્મસૂત્રો’, ‘સર્વદર્શનસંગ્રહ’ તેમ જ વેદાંતના ‘પંચદશી’, ‘શારીરક’ વગેરે ગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો. તે પછી શાંકરવેદાંત પર એમની શ્રદ્ધા દ્રઢ થઈ અને અદ્વૈતસિદ્ધાંત એમની સમગ્ર ચિંતનપ્રવૃત્તિનું ચાલકબળ બન્યો. તેનો ચૈતન્યભાવનારૂપે એમણે ‘પ્રિયંવદા’ (૧૮૮૫-૧૮૯૦) અને ‘સુદર્શન’ (૧૮૯૦-૧૮૯૮) માસિકો દ્વારા આમરણ ઉપદેશ આપ્યો.

સામાન્ય ગુજરાતી સમાજ, સુધરેલો ગણાતો શિક્ષિત સમુદાય અને પશ્ચિમના વિદ્વાનો-એ ત્રણ વર્ગને ઉદ્દેશીને એમણે કરેલાં ધર્મતત્ત્વ-વિષયક લખાણોના પણ ત્રણ વિભાગ પડે : ધર્મતત્ત્વની એટલે કે અદ્વૈતસિદ્ધાંતને આધારે મનુષ્ય-જીવનનાં હેતુ અને કર્તવ્યની સાદી પણ શાસ્ત્રીય સમજ આપતા ‘સુદર્શન’ અને ‘પ્રિયવંદા’માંના લેખો; સુધારાની સામે આર્યધર્મ ને ફિલસૂફીનો સબળ પક્ષવાદ કરતા એ જ પત્રોમાંના લેખો તથા ‘સિદ્ધાંતસાર’; વેદ, ઉપનિષદો તથા પુરાણોનો રહસ્યસ્ફોટ કરીને પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિની સર્વોપરી શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરવા મથતાં એમનાં અંગ્રેજી લખાણો. ‘સુદર્શન ગદ્યાવલી’ (૧૯૧૯) એ ઉક્ત ત્રણે વિષયો પરના ગુજરાતી નિબંધોનો બૃહત્ સંગ્રહ છે. અહીં વેદાન્તસાધ્યને એમણે ‘પ્રેમ’ કે ‘અભેદ’ એવું નામ આપ્યું છે. પ્રેમ કે અભેદ એટલે ફિલસૂફીના આચાર અને વિચારની એકતા સાધનારું ક્રિયાપ્રેરક બળ. શંકરાચાર્યે અદ્વૈતના અનુભવનો આનંદ કહ્યો તેને મણિલાલે પ્રવૃત્તિપ્રેરક જીવનબળ તરીકે ઉપસાવી આપ્યો શાંકરસિદ્ધાંતના વિકાસમાં એમનું આ વિશિષ્ટ પ્રદાન છે. જોકે, ઉદ્દેશની એકલક્ષિતાને લીધે એમના સિદ્ધાંતનિરૂપણમાં તર્કશૈથિલ્ય, અસંગતિ, એકપક્ષી સમર્થન વગેરે દોષો આવ્યા છે. એમનાં લખાણોમાં વિચાર અને વાણીનું સામંજસ્ય છે. સ્વયમેવ સ્ફુરતા વિચારોને સુનિશ્ચિત આકૃતિવાળા નિબંધમા વહેતા કરવાની કુશળતા એમને સહજસિદ્ધ છે. એમના નિબંધોમાં ગદ્યનું સુઘટ્ટ પોત અને વેધક તેજ પ્રતીત થાય છે.

એમને લેખક તરીકે ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રવેશ અપાવેલો ‘કાન્તા’ (૧૮૮૨) નાટકે. એમાં એમની શુદ્ધ સંસ્કારી રસજ્ઞતાનો પરિચય થાય છે. એ નાટકના પ્રયોગથી શરૂ થયેલી મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળીની વિનંતીથી એમણે ઉત્તરવયમાં ‘નૃસિંહાવતાર’ (૧૮૯૫) નાટક લખેલું. આ સળંગ સંસ્કૃતપદ્ધતિના પૌરાણિક નાટકમાં ચમત્કારોથી ભરપૂર વસ્તુની ગૂંથણી કર્તવ્યભાવનાને કેન્દ્રમાં રાખીને થયેલી છે. સંખ્યાબંધ ગીતોથી રંગભૂમિ પર આકર્ષણ જમાવી ચૂકેલું આ નાટક રચનાની દ્રષ્ટિએ, ‘કાન્તા’ને મુકાબલે, કૃત્રિમ લાગે છે.

વિદ્યાર્થીકાળમાં છંદ અને પ્રાસના વ્યાયામરૂપે દલપતશૈલીએ કરેલી ‘શિક્ષાશતક’માંની રચનાઓ તથા નાટકોની પદ્યરચનાઓ ઉપરાંત એમણે ‘બે ઘડી આનંદ માટે’ છુટક પદ્યો રચેલાં, તેમાં ગઝલો, ગીતો, ભજનો અને વૃત્તબદ્ધ રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. હૃદયરોધક અનુભવ, મધુર લય, અર્થપૂર્ણ કાવ્યબાની અને પદ્યપ્રભુત્વ એ એમના કાવ્યસંગ્રહ ‘આત્મનિમજજન’ (૧૮૯૫)ની કવિતામાં પ્રમુખ ગુણલક્ષણો છે.

એમણે સાહિત્યતત્ત્વોનો વિચાર ઘણું ખરું ગ્રંથાવલોકન-નિમિત્તે કરેલો છે અને તેથી ગુજરાતી વિવેચનને શુદ્ધ સંસ્કૃત કાવ્ય અને રસશાસ્ત્રના સંસ્કાર મળ્યા છે. પણ એ જ કારણે એમનાં વિવેચનો વિષયચર્ચા કરતાં વાર્તિકો જેવાં બન્યાં છે. વળી, આર્યસંસ્કૃતિ પ્રત્યેનો એમનો પક્ષપાત વિવેચનોમાં અનુચિત રીતે ઘૂસી ગયો છે.

એમની બીજી નોંધપાત્ર સાહિત્યકૃતિઓ છે : કરુણ સંઘર્ષમય સ્વજીવનના વાસ્તવિક હેવાલથી તેમ જ નિખાલસ સત્યકથનથી ચકચાર જગાવનારું એમનું અનોખું ‘આત્મચરિત્ર’ (૧૯૭૯) અને લિટનકૃત અધ્યાત્મરસિક નવલકથા ‘ઝેનોની’નું ભારતીય રૂપાંતર ‘ગુલાબસિંહ’ (૧૮૯૭). આ ઉપરાંત ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી માટે લખેલું ‘ન્યાયહાસ્ય’ અને વડોદરાની ‘જ્ઞાનમંજુષા’ માટે તૈયાર કરેલું ‘ચેતનશાસ્ત્ર’ અનુક્રમે તર્કશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્રનાં સ્વતંત્ર ગુજરાતી સર્જનો છે.

એમણે વડોદરાનરેશની આજ્ઞાથી આઠ મહિના પાટણમાં રહીને ત્યાંના ગ્રંથભંડારોની તપાસ કરેલી, તેનો ૨,૬૧૯ હસ્તલિખિત પુસ્તકોની વર્ગીકૃત સૂચિ સહિત વિસ્તૃત સંશોધનાત્મક હેવાલ વડોદરા રાજ્ય તરફથી ‘પ્રસિદ્ધ જૈન પુસ્તક મંદિરસ્થ હસ્તલિખિત ગ્રંથાનામ્ ક્રમપ્રદર્શક પત્રમ્’ (૧૮૯૬) એવા લાંબા શીર્ષકથી પ્રસિદ્ધ થયેલો, કે જેના આધારે રાજ્ય તરફથી પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર અને ગાયકવાડ ઓરીએન્ટલ સીરીઝ નામની ગ્રંથમાળાની સ્થાપના થયેલી. આ સંસ્થા માટે એમણે ૧૭ હસ્તલિખિત સંસ્કૃતગ્રંથોનું ભાષાંતર સહિત સંપાદન કરેલું, જેમાં ‘સમાધિશતક’, ‘ભોજપ્રબંધ’, ‘તર્કભાષા’, ‘શ્રી દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય’, ‘ષડ્દર્શન સમુચ્ચય’, ‘યોગબિન્દુ’, ‘કુમારપાલચરિત’ વગેરે મુખ્ય છે. એમણે ‘રામગીતા’, ‘હનુમન્ નાટક’, ‘મહાવીરચરિત’, ‘સમરાદિત્યચરિત’ના ગુજરાતી અનુવાદ કરેલા છે, જે અદ્યાપિ અપ્રગટ છે. ‘તર્કકૌમુદી’, ‘યોગસૂત્ર’, ‘જીવન્મુક્તિ વિવેક’, ‘સમાધિશતક’ અને ‘માંડુક્યોપનિષદ’નાં એમણે તૈયાર કરેલાં અંગ્રેજી ભાષાંતર-સંપાદન પ્રસિદ્ધ થયાં છે. બોમ્બે સંસ્કૃત સીરીઝ માટે એમણે કરેલું ‘સ્યાદવાદ મંજરી’નું અંગ્રેજી ભાષાંતર-સંપાદન અધૂરું રહેલું, જે પાછળથી આનંદશંકર ધ્રુવે પૂરું કરેલું અને તે ૧૯૩૩માં પ્રસિદ્ધ થયેલું. એમણે સ્વેચ્છાએ અનુવાદ માટે પસંદ કરેલા ગ્રંથોમાં ‘શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા’, ભવભૂતિનાં ત્રણ નાટકો, સ્માઈલ્સકૃત ‘કેરેકટર’, સેમ્યુઅલ નીલકૃત ‘કલ્ચર ઍન્ડ સેલ્ફકલ્ચર’, ‘વિવાદતાંડવ’ તથા ‘ચતુઃસૂત્રી’નો સમાવેશ થાય છે.

-ધીરુભાઈ ઠાકર

સુદર્શન ગદ્યાવલિ (૧૯૧૯) : મણિલાન ન. દ્વિવેદીના, ‘સુદર્શન’ અને ‘પ્રિયંવદા’માં પ્રગટ થયેલા નિબંધોનો બૃહત્ સંગ્રહ. એમાં ધર્મ, ગૃહ, રાજ્ય, સાહિત્ય, કલા એમ લગભગ તમામ ક્ષેત્રોના મહત્ત્વના વિષયોની તાત્ત્વિક તેમ જ વ્યાવહારિક વિચારણા છે. વિભિન્ન રુચિ અને અધિકારવાળા વાચકોને રસ પડે તેવી વિષયસામગ્રી ધરાવતા આ નિબંધોની મુખ્ય વિશેષતાઓ છે : ઉચ્ચ કોટિની વિચારસંપત્તિ અને વિષયનું સુદ્દઢ ગ્રથન તથા નિરૂપણ. તત્ત્વચર્ચા અને સિદ્ધાંતનિરૂપણના પ્રસંગે એમની શૈલી સ્વસ્થતા અને ગૌરવ સાથે ઊંડી પર્યેષકતા ધારણ કરે છે. આ નિબંધોમાં થયેલી વિચારણા અને તેથી ચાલેલા વિવાદોને લીધે ગુજરાતી ગદ્યની શાસ્ત્રીય ચર્ચાની ક્ષમતા ઘડાઈ હતી એ કારણે આ ગ્રંથ ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો સર્વોત્તમ નિબંધભંડાર’ ગણાયો છે અને એના લેખકને અર્વાચીન યુગના ત્રણ શ્રેષ્ઠ નિબંધકારોમાં સ્થાન મળ્યું છે.

-ધીરુભાઈ ઠાકર

કાન્તા (૧૮૮૨) : મણિલાલ ન. દ્વિવેદીની પહેલી સાહિત્યકૃતિ. જયશિખરી-સુરપાળ-ભુવડના ઐતિહાસિક વૃત્તાંતમાં કલ્પના અને સ્વાનુભવ મિશ્રિત કરીને એમણે આ નાટકના વસ્તુની ગૂંથણી કરેલી છે. નાન્દી-પ્રસ્તાવના કે ભરતવાક્ય વિનાનું, કરુણ અંતવાળું, પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિનું નાટક રચવાનો આ પ્રયત્ન છે. સુરસેન-કાન્તાનું મધુર દામ્પત્ય દર્શાવતો આરંભનો પ્રસંગ અનેક વિપત્તિઓમાં પલટાતો જઈને છેવટે કાન્તા-સુરસેનના ચિતાપ્રવેશ રૂપે પર્યવસાન પામે છે. નાટકની ક્રિયા સાથે તાલ લેતા પાત્રના મનોવેગનું આકર્ષક નિરૂપણ, જીવંત પાત્રચિત્રણ અને કવિતાના સમુચિત ઉપયોગ દ્વારા થતી રસનિષ્પત્તિને કારણે જ, વસ્તુસંકલના શિથિલ અને સંવાદો દીર્ઘસૂત્રી હોવા છતાં, રમણભાઈ નીલકંઠે ‘કાન્તા’ને છેક ૧૯૦૯ સુધીના ગુજરાતી નાટ્યસાહિત્યમાં ‘એક જ આશ્વાસનસ્થાન’ તરીકે બિરદાવ્યું છે.

-ધીરુભાઈ ઠાકર

આત્મનિમજજન (૧૯૫૯) : મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીના આ કાવ્યસંગ્રહમાં ભજનો, ગીતો, ગઝલો અને વૃત્તબદ્ધ રચનાઓ મળીને કુલ પંચાવન કૃતિઓ છે. મણિલાલની કવિતાના મૂળમાં એમના અંગત જીવનના તીવ્ર આઘાતજનક અનુભવો રહેલા છે, જેની નિખાલસ વાત એમણે ‘આત્મવૃત્તાન્ત’માં કરેલી છે. ગીતોઅને ગઝલોમાં બુદ્ધિ અને હૃદયના ઉદાત્ત સમન્વયરૂપ અધ્યાત્મ-અનુભવ ધ્યાન ખેંચે છે. એ દ્રષ્ટિએ ‘ગગને આજ પ્રેમની ઝલક’ અને ‘દ્દગ રસભર’ જેવાં ગીતો તથા ‘અમર આશા’, ‘કિસ્મત’ અને ‘આ જામે ઈશ્કમાં’ જેવી ગઝલો ઉત્તમ છે. શિષ્ટતા, રસિકતા, અર્થલક્ષિતા, સુવાચ્યતા અને અર્થપ્રેરકતા એ વૃત્તબદ્ધ રચનાઓનાં મુખ્ય લક્ષણો છે. ૧૮૮૯ માં લખેલું ‘ગરીબાઈ’ કાવ્ય અને પૃથ્વી છંદનો પ્રયોગ-એમાં કોઈને ત્રીસીની કવિતાની આગાહી દેખાય.

આત્મવૃત્તાન્ત (આત્મચરિત્ર) (૧૯૭૯) : ૧૮૮૬ આસપાસ મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ ૨૮ વર્ષની ઉંમરે કથા રૂપે લખવું શરૂ કરેલું અને પછી (૧૭-૧૧-૧૮૮૯ થી ૨૨-૮-૧૮૯૫ સુધી) ડાયરી રૂપે ચાલુ રહેલું આ આત્મચરિત્ર ધીરુભાઈ ઠાકરને હાથે સંપાદિત થઈ ઘણાં વર્ષે પ્રગટ થયું. તેમાં લેખકે, કોઈ પરમ વિશ્વાસુ મિત્ર સમક્ષ હૃદય ખોલતા હોય તેમ, નિખાલસભાવે કરેલું આ સ્વાનુભવકથન છે, જે મણિલાલના માનસને તેમ એમના કાવ્યાદિ સાહિત્યને સમજવામાં ઉપયોગી છે. ખરું જોતાં આ આત્મવૃત્તાંતમાં લેખક, ચિંતક, પંડિત અને અધ્યાત્મપ્રેમી લોકશિક્ષક તરીકે ખ્યાતિ પામેલા જીવનવીરે વ્યાધિ, કુસંગ અને અતૃપ્ત પ્રેમતૃષાને કારણે અદમ્ય બનેલી પ્રકૃતિની સામે ચલાવેલા યુદ્ધની દારુણ કથા છે. તેમાં તત્કાલીન સમાજસ્થિતિનું પ્રતિબિંબ પણ ઝિલાયું છે.

-ધીરુભાઈ ઠાકર

વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.