સવિશેષ પરિચય:

ફોટો: નૃસિંહપ્રસાદ ભટ્ટ

ભટ્ટ નૃસિંહપ્રસાદ કાલિદાસ, ‘નાનાભાઈ ભટ્ટ’ (૧૧-૧૧-૧૮૮૨, ૩૧-૧૨-૧૯૬૧) : આત્મચરિત્રકાર, કથાલેખક. જન્મ ભાવનગરમાં. મૂળ વતન પચ્છેગામ (ભાલ). પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ ભાવનગરમાં. ભાવનગરની શામળદાસ કૉલેજમાંથી ૧૯૦૩માં વેદાંતઅંગ્રેજી વિષયો સાથે બી.એ. ૧૯૦૭માં એ જ વિષયોમાં મુંબઈથી એમ.એ. પછી એસ.ટી.સી. નોકરીનો પ્રારંભ મહુવાની હાઈસ્કૂલના આચાર્યપદથી. ૧૯૦૮માં શામળદાસ કૉલેજમાં ઇતિહાસ-અર્થશાસ્ત્રના અધ્યાપક. ૧૯૧૦માં ‘દક્ષિણામૂર્તિ વિદ્યાભવન’ નામની સંસ્થાની સ્થાપના. આંબલા (સોનગઢ પાસે) ગામે નઈ તાલીમ આધારિત ગ્રામ-કેળવણીના નૂતન પ્રયોગ ‘ગ્રામ દક્ષિણામૂર્તિ’ નામની ‘લોકશાળા’ની સ્થાપના. આને પગલે ગુજરાતમાં અનેક ‘લોકશાળાઓ’ જન્મી અને ગ્રામ-કેળવણીમાં ક્રાંતિ થઈ. ૧૯૫૩માં ગ્રામ ઉચ્ચકેળવણીમાંની સંસ્થા ‘લોકભારતી’(સણોસરા)ની સ્થાપના. ૧૯૪૮માં નવા સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યના પ્રથમ પ્રધાનમંડળમાં, શિક્ષણમંત્રી. ગાંધીજીના નિમંત્રણથી ૧૯૨૬ના અરસામાં સવા વર્ષ માટે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના કુલનાયક. ૧૯૫૪-૧૯૫૮ દરમિયાન રાજસભાના નિયુક્ત સભ્ય. કેળવણીપ્રદાન અંગે ૧૯૬૦માં ‘પદ્મશ્રી’નો ખિતાબ. ‘લોકભારતી’, સણોસરામાં અવસાન.

‘આપણા દેશનો ઇતિહાસ’ (૧૯૨૦)માં ચરિત્રકેન્દ્રી ઇતિહાસ એક વિશિષ્ટ અભિગમનો દ્યોતક છે. ‘હઝરત મહમ્મદ પયંગમ્બર [સ] (૧૯૨૦)’ માં ધાર્મિક એકતાનો સંદેશ છે. ‘ઘડતર અને ચણતર’ (૧૯૫૪) એમની નિખાલસ અને નિર્ભીક આત્મકથા છે.

એમનું મહત્વનું પ્રદાન છે પ્રાચીન સાહિત્યનું મૌલિક શૈલીમાં પુનનિર્માણ : ‘મહાભારતનાં પાત્રો’ (૧૩ પુસ્તિકાઓ : ૧૯૨૯-૧૯૩૪) અને ‘રામાયણનાં પાત્રો’ (૬ પુસ્તિકાઓ : ૧૯૩૪-૧૯૪૪). ઉપર્યુક્ત મહાકાવ્યોનાં પાત્રોનું અહીં પાત્રકેન્દ્રી અનુસર્જન છે. નાટ્યાત્મક રજૂઆત, ફલેશબૅકનો પ્રયોગ, પાત્રોક્તિ જેવી યુક્તિઓથી આ રચનાઓ સુવાચ્ય બની છે. તેનું સરળ અને હૃદયસ્પર્શી ગદ્ય સર્ગશક્તિની પ્રતીતિ કરાવે છે; તો સચોટ, અર્થગંભીર સંવાદો અને મનોમંથનોની અભિવ્યક્તિ માટે ભાષા પાસેથી સુંદર કામ લેવાયું છે.

હિન્દુધર્મની ‘આખ્યાયિકાઓ’ : ૧, ૨ (૧૯૨૪, ૧૯૩૩), ‘ભાગવત કથાઓ’ (૧૯૪૫) તથા ‘દ્રષ્ટાંતકથાઓ’ : ૧, ૨ (૧૯૪૭, ૧૯૫૩)માં એમણે આપણા પ્રાચીન સાહિત્યમાંથી પ્રેરક કથાઓ ચૂંટીને રોચક છતાં સરળ શૈલીમાં, આમવર્ગ સમજી શકે એ રીતે નિરૂપીને જીવનના મર્મો ખુલ્લા કર્યા છે. ભક્તિગ્રંથ ‘ભાગવત’ને એમણે ‘શ્રીમદ્ લોકભાગવત’ (૧૯૪૫)ના રૂપમાં લોકભોગ્ય બનાવ્યો, એટલું જ નહીં, અનેકવાર ગામડાંઓમાં તેની પારાયણ પણ કરી.

કેળવણી અને ધર્મચિંતન વિશેનું સાહિત્ય એ એમનાં લખાણોનો ત્રીજો મહત્વનો વિભાગ છે. ‘ગૃહપતિને’ (૧૯૩૪) અને ‘કેળવણીની પગદંડી’ (૧૯૪૬) એ એમના કેળવણીવિષયક સૈદ્ધાંતિક અને વ્યવહારુ ચિંતન-અનુભવોનો બહુ અલ્પભાગ રજૂ કરતાં, આગવા પ્રયોગનો નિચોડ આપતાં પુસ્તકો છે.

‘સંસ્થાનું ચરિત્ર’, ‘ભારતીય સંસ્કૃતિ શું છે ?’, ‘પથારીમાં પડ્યાં પડ્યાં’ વગેરે એમની ધર્મસંસ્કૃતિ પરની, ચિંતનને વાચા આપતી પુસ્તિકાઓ છે.

-ભરત ભટ્ટ

વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.