સવિશેષ પરિચય:

ફોટો: પન્નાલાલ પટેલ

પટેલ પન્નાલાલ નાનાલાલ (૭-૫-૧૯૧૨, ૬-૪-૧૯૮૯) : નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નાટ્યકાર. જન્મસ્થળ અને વતન રાજસ્થાન રાજ્યના ડુંગરપુર જિલ્લાનું માંડલી. અભ્યાસ ઈડરમાં અંગ્રેજી ચાર ધોરણ સુધી. કૌટુબિંક પરિસ્થિતિને લીધે અભ્યાસ છોડી એકાદ વર્ષ ડુંગરપુરને સાગવાડામાં દારૂના ભઠ્ઠા પર નોકરી. પછી અમદાવાદ આવી થોડો વખત એક સદગૃહસ્થને ઘરે નોકરી. એ સદગૃહસ્થની મદદથી અમદાવાદ ઈલેકટ્રિક કંપનીમાં ઑઈલમેન અને પછી મીટર - રીડીંગ કરનાર. ૧૯૩૬માં અમદાવાદમાં મળેલ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના અધિવેશનમાં ઈડર શાળાના સહાધ્યાયી ઉમાશંકર જોશી સાથે સંપર્ક અને તેમના પ્રોત્સાહનથી સાહિત્યસર્જનનો પ્રારંભ. ચારપાંચ વર્ષ મુંબઈની એન.આર. આચાર્યની ફિલ્મ કંપનીમાં પટકથાલેખક. પછી વતન માંડલીમાં જઈ ખેતીનો વ્યવસાય અને સાથેસાથે લેખનપ્રવૃત્તિ. ૧૯૪૭માં ક્ષયની બીમારી અને પછી અરવિંદના યોગમાર્ગ પ્રત્યે આકર્ષણ. ૧૯૫૮ થી અમદાવાદમાં સ્થાયી વસવાટ અને લેખનનો મુખ્ય વ્યવસાય. ૧૯૫૦માં રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક. ૧૯૭૯માં વડોદરામાં મળેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના સર્જન વિભાગના પ્રમુખ. ૧૯૮૫ ના વર્ષના ભારતીય જ્ઞાનપીઠ ઍવોર્ડથી સન્માનિત. અમદાવાદમાં બ્રેઈન હેમરેજથી અવસાન.

આ લેખકે સર્જનનો પ્રારંભ કર્યો ૧૯૩૬માં ‘શેઠની શારદા’ ટૂંકીવાર્તાથી. પછી થોડા જ વખતમાં ગુજરાતનાં પ્રતિષ્ઠિત સામયિકોમાં એમની ટૂંકીવાર્તાઓ પ્રગટ થવા લાગી. પરંતુ એમની પ્રતિભા ટૂંકીવાર્તાના સર્જન સાથે જ વધુ વ્યાપવાળી નવલકથાના સર્જન તરફ વળી. પ્રારંભથી જ પ્રણય કે લગ્નજીવનમાં ઊભી થતી પરિસ્થિતિ એમની નવલકથાઓમાં કેન્દ્રસ્થાને રહે છે; પછી એ ગ્રામજીવનની કથા હોય કે શહેરજીવનની. ગ્રામજીવનની આંટીઘૂંટી અને કુટિલતામાં પાવરધા મુખીમાં જાગેલી અપત્યસ્નેહની સરવાણી એક સ્ત્રીના જીવનનો સર્વનાશ કેવી રીતે અટકાવી દે છે એનું મર્મસ્પર્શી આલેખન કરતી એમની પહેલી લઘુનવલ ‘વળામણાં’ (૧૯૪૦)થી આકર્ષાઈ ઝવેરચંદ મેઘાણીએ એમને ‘ફૂલછાબ’ માં ગ્રામજીવનની એક નવલકથા લખવા આમંત્રણ આપ્યું ને એ નિમિત્તે એમની અત્યંત લોકપ્રિય બનેલી પ્રણયકથા ‘મળેલા જીવ’ (૧૯૪૧) રચાઈ. આ, ગ્રામજીવનના પરિવેશમાં બે ભિન્ન જ્ઞાતિનાં કાનજી-જીવી વચ્ચે જન્મેલા પ્રણયમાંથી આકાર લેતી કરુણ પરિસ્થિતિને આલેખતી નવલકથાએ એના લેખકને સાહિત્યિક વર્ગમાં ઘણી પ્રતિષ્ઠા અપાવી. પરંતુ લેખકની કીર્તિદા નવલકથા તો છે ‘માનવીની ભવાઈ’ (૧૯૪૭). કાળુ-રાજુના પ્રણયની આસપાસ ગૂંથાયેલી હોવા છતાં ગ્રામજીવનનાં માનવીઓનાં સુખદુઃખ, તેમના વેરઝેર, રાગદ્વેષ, કજિયાકંકાસ ને કુટિલ નીતિરીતિ; તેમનાં ભોળપણ, ઉલ્લાસ, અસ્માનો ને વિટંબણાઓ; છપ્પનિયા દુકાળમાં કારમી ભૂખમાં એ પ્રજાનું ભીંસાવું ને પીંખાવું - એ સૌનું એ પ્રજાની નિજી ભાષાના રણકા સાથે જે વેધક ચિત્ર મળ્યું છે તેથી આ નવલકથા માત્ર પ્રણયકથા ન રહેતાં ગુજરાતના અને ભારતના ખેડૂજીવનની કથા બની રહે છે. માંડલીની ગ્રામસૃષ્ટિ સાથેના લેખકના સઘન પરિચયને પરિણામે ગ્રામજીવન એના આટલા વાસ્તવિક રૂપમાં ગુજરાતી કથાસાહિત્યમાં પહેલી વખત પ્રગટ થાય છે.

અલબત્ત, સામાજિક વાસ્તવિક્તા એમની નવલકથાઓમાં પૃષ્ઠભૂમાં રહે છે. એમનું લક્ષ્ય છે-માનવીના મનની સંકુલતાને પામવાનું. તેથી એમની આ કે આના પછી લખાયેલી નવલકથાઓમાં રચનારીતિના પ્રયોગો કરવા તરફ લક્ષ ન હોવા છતાં પાત્રના વિચાર અને લાગણીના આંતરદ્વન્દ્વનું એમણે એવું કુશળતાપૂર્વક આલેખન કર્યું છે કે એના કારણે ગાંધીયુગના અને ગુજરાતી સાહિત્યના અગ્રણી સર્જકોમાં એમને સ્થાન મળ્યું છે.

એમણે પછીથી લખેલી પોતાની ઘણી નવલકથાઓમાં પ્રણયને ભિન્નભિન્ન પરિસ્થિતિઓમાં મૂકીને પ્રયણજીવનનાં વિવિધ રૂપો અલબત્ત પ્રગટ કર્યા છે, પરંતુ પ્રારંભકાળનો સર્જનસ્ત્રોત જાણે સ્થિર બન્યો છે. ‘માનવીની ભવાઈ’ના અનુસંધાનમાં આગળ વધતી નવલકથામાં ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’ (૧૯૫૭) દુષ્કાળમાંથી પાછા બેઠા થતા ગ્રામજીવનની, કાળુના લોકનાયકરૂપે ઊપસતા વ્યક્તિત્વની અને તેના રાજુ સાથેના પ્રણયસંબંધને લગ્ન સુધી પહોંચાડતી કથા છે. ‘ઘમ્મર વલોણું’- ભા.૧-૨ (૧૯૬૮) ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’ના અનુસંધાનમાં આગળ વધતી કાળુ-રાજુના પુત્ર પ્રાપ્ત અને અલ્લડ યુવતી ચંપા વચ્ચેના પ્રણયને આલેખતી કથા છે. ‘ના છુટકે’ (૧૯૫૫)માં પ્રણયકથાની સાથે રાજ્યના જલમ સામે ગાંધીવાદી સત્યાગ્રહની કથા છે. ‘ફકીરો’ (૧૯૫૫) ગ્રામપરિવેશની પૃષ્ઠભૂમાં રચાયેલી પ્રણય કથા છે. ‘મનખાવતાર’ (૧૯૬૧)માં ઈર્ષ્યાથી પ્રેરાયેલી સ્ત્રી પોતાની સાવકી પુત્રીના સુખી લગ્નજીવનને કેવું વેરણછેરણ કરી નાખે છે તેની કથા છે. ‘કરોળિયાનું જાળું’ (૧૯૬૩) નાનાભાઈની વિવાહિતા અને નાનાભાઈને જ ચાહતી સ્ત્રી સાથે મોટાભાઈએ લગ્ન કરવા પડે છે તેમાંથી જે પરિસ્થિતિ સર્જાય છે એનું આલેખન કરતી ભૂતપ્રેતના તત્વવાળી કથા છે. ‘મીણ માટીનાં માનવી’ (૧૯૬૬) વિલક્ષણ વ્યક્તિત્વવાળા કચરાના ફૂંદી અને રમતી એ બે સ્ત્રીઓ સાથેના પ્રેમસંબંધમાંથી સર્જાતી પરિસ્થિતિની કથા છે. ‘કંકુ’ (૧૯૭૦) પોતાની જ એ નામની ટૂંકીવાર્તા પરથી વિસ્તારીને લખેલી ચરિત્રલક્ષી નવલકથામાં ચારિત્ર્યશીલ અને સમાજમાં આદરપાત્ર ગણાતી વિધવા કંકુ એક અસાવધ પળે વિજાતીય આકર્ષણને વશ બનતી જાય છે એને તેમાંથી સર્જાતી પરિસ્થિતિની કથા છે. ‘અજવાળી રાત અમાસની’ (૧૯૧૭) પ્રેત અને માનવીના પ્રણયનું આલેખન કરતી અને પ્રેમનો મહિમા ગાતી ચમત્કારી તત્વોવાળી કથા છે.

એમની શહેરી જીવનના પરિવેશવાળી પ્રણયકેન્દ્રિત નવલકથાઓ ગ્રામપરિવેશવાળી કથાઓને મુકાબલે ઓછી પ્રતીતિકર છે. ‘ભીરુ સાથી’ (૧૯૪૩) આમ તો લેખખની સૌથી પહેલી નવલકથા, પરંતુ પ્રગટ થી ‘વળામણાં’ અને ‘મળેલા જીવ’ પછી લગ્નપૂર્વે અન્ય પુરુષ સાથેના પ્રેમને લીધે લગ્નજીવન પર પડતી અસર અને એમાંથી સર્જાતી પરિસ્થિતિ, જે પછીથી ‘મળેલા જીવ’ માં પ્રભાવક રૂપ લઈને આવે છે તેનું આલેખન પહેલું આ નવલકથામાં થયું છે. મુંબઈમાં લેખકને થયેલા ફિલ્મજગતના અનુભવમાંથી લખાયેલી ‘યૌવન’-ભા.૧-૨ (૧૯૪૪) કામની અતૃપ્તિમાંથી જન્મતી પરિસ્થિતિઓને આલેખે છે. ‘નવું લોહી’ (૧૯૫૮)માં પ્રેમનું તત્વ છે, પરંતુ નાયકમાં રહેલાં સેવાપરાયણતા અને આદર્શોન્મુખતા ઉપસાવવા તરફ લેખકનું લક્ષ રહેવાથી કથા ઉદ્દેશલક્ષી બની છે. ‘પડઘા અને પડછાયા’ (૧૯૬૦) દરેક રીતે ઘસાઈ ગયેલા એક રાજવીના પુત્ર અને શહેરની શ્રીમંત કન્યા વચ્ચેનાં પ્રણય-પરિણયની કથા છે. ‘અમે બે બહેનો’- ભા.૧-૨ (૧૯૬૨) બે બહેનોના એક પુરુષ પ્રત્યે જાગતા સૂક્ષ્મ પ્રણયસંવેદનને આલેખતી, અરવિંદની ફિલસૂફીના પ્રભાવવાળી કથા છે. ‘આંધી અષાઢની’ (૧૯૬૪) એ આત્મકથાત્મક રીતિમાં લખાયેલી કથામાં એક ખાનદાન કુટુંબની સ્ત્રી અપરિચિત પુરુષને દેહ સોંપે છે એમાંથી જે વંટોળ જન્મે છે તેને આલેખે છે. ‘પ્રણયનાં જૂજવાં પોત’ (૧૯૬૯), ‘અલ્લડ છોકરી’ (૧૯૭૨), ‘એક અનોખી પ્રીત’ (૧૯૭૨), ‘નથી પરણ્યાં નથી કુંવારાં’ (૧૯૭૪), ‘રૉ મટિરિયલ’ (૧૯૮૩) એ પ્રણય કે વિજાતીય આકર્ષણ જેના કેન્દ્રમાં હોય તેવી, શહેરી પરિવેશવાળી નવલકથાઓ છે. ‘ગલાલસિંગ’ (૧૯૭૨) એ ભૂતકાલીન રાજપૂતયુગની પ્રેમ અને શૌર્યની સૂષ્ટિને ખડી કરતી ઇતિહાસકથા છે.

પ્રણય પરથી નજર ખસેડીને એમણે કેટલીક ભિન્ન અનુભવ અને શૈલીવાળી નવલકથાઓ લખી છે. ‘પાછલે-બારણે’ (૧૯૪૭) દેશી રાજ્યોમાં ગાદીવારસ માટે ચાલતી ખટપટોની ભીતર વાત્સલ્યના વિજયને આલેખતી કથા છે. ‘વળી વતનમાં’ (૧૯૬૬) ગામડામાંથી શહેરમાં આવી લક્ષાધિપતિ બની ગયેલા એક પુરુષના વતન સાથેના અનુબંધની કથા છે. ‘એકલો’ (૧૯૭૩) આત્મકથાત્મક નવલકથા છે. ‘તાગ’ (૧૯૭૯) ચમત્કારી તત્વોવાળી આધ્યાત્મિક અનુભવની કથા છે. ‘પગેરું’ (૧૯૮૧) એક અનાથ માનવીએ કરેલાં પરાક્રમ અને પરોપકારને આલેખતી કથા છે. ‘અંગારો’ (૧૯૮૧) જાસૂસી કથા છે. ‘પરમ વૈષ્ણવ નરસિંહ મહેતા’ (૧૯૮૩) તથા ‘જેણે જીવી જાણ્યું’ (૧૯૮૪) એ અનુક્રમે મધ્યકાલીન ભક્ત નરસિંહ મહેતા અને લોકસેવક રવિશંકર મહારાજનાં જીવન પરથી લખાયેલી ચરિત્ર્યકથાઓ છે. ‘નગદનારાયણ’ (૧૯૬૭) અને ‘મરકટલાલ’ (૧૯૭૩) હળવી શૈલીની નવલકથાઓ છે.

છેલ્લાં થોડા વર્ષો દરમિયાન એમણે ‘પાર્થ ને કહો ચડાવે બાણ’- ભા.૧-૫ (૧૯૭૪), ‘રામે સીતાને માર્યાં જો !’-ભા. ૧-૪ (૧૯૭૬), ‘કૃષ્ણજીવનલીલા’-ભા. ૧-૫ (૧૯૭૭), ‘શિવપાર્વતી’-ભા. ૧-૬ (૧૯૭૯), ‘ભીષ્મની બાણશૈય્યા’- ભા. ૧-૩ (૧૯૮૦), ‘કચ-દેવયાની’ (૧૯૮૧), ‘દેવયાની-યયાતી’-ભા. ૧-૨ (૧૯૮૨), ‘સત્યભામનો માનુષી-પ્રણય’ (૧૯૮૪), ‘(માનવદેહે) કામદેવ રતિ’ (૧૯૮૪), ‘(મહાભારતનો પ્રથમ પ્રણય) ભીમ-હિડિમ્બા’ (૧૯૮૪), ‘અર્જુનનો વનવાસ કે પ્રણયપ્રવાસ’ (૧૯૮૪), ‘પ્રદ્યુમ્ન-પ્રભાવતી’ (૧૯૮૪), ‘શ્રી કૃષ્ણની આઠ પટરાણીઓ’ (૧૯૮૪), ‘શિખંડી-સ્ત્રી કે રુષ ?’ (૧૯૮૪), ‘રેવતીઘેલા બળદેવજી’ (૧૯૮૪), ‘સહદેવભાનુમતીનો પ્રણય’ (૧૯૮૪), ‘કુબ્જા અને શ્રીકૃષ્ણ’ (૧૯૮૪), ‘(નરમાં નારી) ઈલ-ઈલા’ (૧૯૮૬), ‘(અમરલોક-મૃત્યુલોકનું સહજીવન) ઉર્વશી-પુરુરવા’ (૧૯૮૬) એ મહાભારત, રામાયણ અને પુરાણોની કથાઓને વિષય બનાવી, મૂળનાં વાર્તાતંતુ અને ચમત્કારી અંશો જાળવી રાખી, મૂળને ઘણી જગ્યાએ નવો અર્થ આપીને રચેલી કથાઓ આપી છે.

નવલકથાની સમાંતરે ટૂંકીવાર્તાઓના સર્જનની એમની પ્રવૃત્તિ પણ સતત ચાલી છે, ‘સુખદુઃખના સાથી’ (૧૯૪૦), ‘જિંદગીના ખેલ’ (૧૯૪૧), ‘જીવો દાંડ’ (૧૯૪૧), ‘લખચોરાસી’ (૧૯૪૪), ‘પાનેતરના રંગ’ (૧૯૪૬), ‘અજબ માનવી’ (૧૯૪૭), ‘સાચાં શમણાં’ (૧૯૪૯), ‘વાત્રકને કાંઠે’ (૧૯૫૨), ‘ઓરતા’ (૧૯૫૪), ‘પારેવડાં’ (૧૯૫૬), ‘મનનાં મોરલા’ (૧૯૫૮), ‘કડવો ઘૂંટડો’ (૧૯૫૮), ‘તિલોત્તમાં’ (૧૯૬૦), ‘દિલની વાત’ (૧૯૬૨), ‘ધરતીઆંભના છેટાં’ (૧૯૬૨), ‘ત્યાગી-અનુરાગી’ (૧૯૬૩), ‘દિલાસો’ (૧૯૬૪), ‘ચીતરેલી દીવાલો’ (૧૯૬૫), ‘મોરલીના મૂંગા સૂર’ (૧૯૬૬), ‘માળો’ (૧૯૬૭), ‘વટનો કટકો’ (૧૯૬૯), ‘અણવર’ (૧૯૭૦), ‘કોઈ દેશી કોઈ પરદેશી’ (૧૯૭૧), ‘આસમાની નજર’ (૧૯૭૨), ‘બિન્ની’ (૧૯૭૩), ‘છણકો’ (૧૯૭૫), ‘ઘરનું ઘર’ (૧૯૭૯), અને ‘નરાટો’ (૧૯૮૧) એ વાર્તાસંગ્રહોની પોણાપાંચસો જેટલી ગ્રામજીવન અને નગરજીવનનાં માવનીઓની વાર્તાઓમાં ગ્રામપરિવેશમાં પ્રગટ થતી માનવમનની આંટીઘૂંટીને આલેખતી કેટલીક ઉત્તમ વાર્તાઓ એમની પાસેથી મળી છે. ‘વાત્રકને કાંઠે’, ‘ઓરતા’, ‘ભાથીની વહુ’, ‘સાચાં શમણાં’, ‘એળે નહિં તો બેળે’, ‘ધરતીઆભના છેટાં’, ‘રેશમડી’, ‘સાચી ગજિયાણીનું કાપડ’ વગેરે લગ્નસંબંધ અને કુટુંબજીવનની વિભિન્ન ગૂંચોને આલેખતી વાર્તાઓ છે. ‘નેશનલ સેવિંગ’, ‘મા’ જેવી વાર્તાઓમાં ગ્રામપ્રદેશની ગરીબાઈનું મર્મસ્પર્શી ચિત્ર છે. ‘વનબાળા’, ‘લાઈનદોરી’ અને ‘બલા’ ભીલસમાજનાં માનવીઓના મનને પ્રગટ કરે છે. ‘નાદાન છોકરી’ , ‘મનહર’, ‘વાતવાતમાં’, ‘રંગવાતો’, ‘તિલોત્તમા’ વગેરે ભદ્રસમાજના માનવસંબંધોની વિવિધ ભાતને ઉપસાવે છે.

‘જમાઈરાજ’ (૧૯૫૨)માં સંગૃહીત રચનાઓને જોકે એમણે એકાંકીઓ તરીકે ઓળખાવી છે, પણ એમાં પહેલી કૃતિ ‘જમાઈરાજ’ બહુઅંકી નાટકની છાપ ચિત્ત પર પાડે છે. ‘ઢોલિયા સાગસીસમના’ (૧૯૬૩) અને ‘ભણે નરસૈંયો’ (૧૯૭૭) એ એમનાં મૌલિક ત્રિઅંકી નાટકો છે. ‘કંક્ણ’ (૧૯૬૮) અને ‘અલ્લડ છોકરી’ (૧૯૭૧) પોતાની જ નવલકથાઓ અનુક્રમે ‘ફકીરો’ અને ‘અલ્લડ છોકરી’નાં નાટ્યરૂપાંતર છે. ‘ચાંદો શેંશામળો ?’ (૧૯૬૦), ‘સપનાના સાથી’ (૧૯૬૭) અને ‘કાનન’ એ પશ્ચિમની નાટ્યકૃતિઓનાં રૂપાંતર છે. ‘સ્વપ્ન’ (૧૯૭૮) શ્રી અરવિંદની એક વાર્તા પરથી રૂપાંતરિત નાટક છે.

‘વાર્તાકિલ્લોલ’- ભા. ૧, ૨ (૧૯૭૨, ૧૯૭૩), ‘બાલકિલ્લોલ’-ભા. ૧-૧૦ (૧૯૭૨), ‘ઋષિકુળની કથાઓ’-ભા. ૧-૪ (૧૯૭૩), ‘દેવનો દીધેલ’ ભા. ૧-૫ (૧૯૭૫), ‘મહાભારત’ કિશોરકથા’ (૧૯૭૬), ‘રામાયણ કિશોરકથા’ (૧૯૮૦), ‘શ્રી કૃષ્ણ કિશોરકથા’ (૧૯૮૦), ‘સત્યયુગની કથાઓ’- ભા. ૧-૫ (૧૯૮૧) એ એમના બાળ-કિશોરસાહિત્યના ગ્રંથો છે. ‘અલપઝલપ’ (૧૯૭૩) એમની બાળપણ-કિશોરજીવનની આત્મકથા છે. ‘પન્નાલાલની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ’ (૧૯૫૮), ‘પન્નાલાલનો વાર્તાવૈભવ’ (૧૯૬૩), ‘વીણેલી નવલિકાઓ’ (૧૯૭૩), ‘પૂર્ણયોગનું આચમન’ (૧૯૭૮), ‘લોકગુંજન’ (૧૯૮૪) એ એમના સંપાદનગ્રંથો છે. ‘અલકમલક’ (૧૯૮૬), ‘સર્જનની સુવર્ણ સ્મરણિકા’ (૧૯૮૬) એમના અન્ય પ્રકીર્ણ ગ્રંથો છે.

-જયંત ગાડીત

વળામણાં (૧૯૪૦) : પન્નાલાલની આરંભકાળની એક નોઁધપાત્ર લઘુનવલ, જાનપદી જીવનની, નાનકડા ફલકની, પણ વિલક્ષણ કથા એમાં રજૂ થઈ છે. જમના સુથારણની અબુધ કલંકિતા દીકરી ઝમકુના લગ્નજીવનની વિચ્છિન્નતા આ કથાને ગતિ આપતું તત્વ છે; પણ પન્નાલાલે એ નિમિત્તે ખાસ તો મનોર મુખીના હૃદયપરિવર્તનની કથા કેન્દ્રમાં આણી છે. અસહાય ઝમકુને મનોર મુખી સિફતથી પોતાના કબજામાં લઈ અમદાવાદમાં ક્યાંક વેચી નાખવા નીકળે છે, પણ નીકળતી વેળાએ ઝમકુના નિર્દોષ નમણા ચહેરામાં તેમને પોતાની મૃત પુત્રી નાથીની મુખરેખાઓ એકાએક પ્રત્યક્ષ થઈ ઉઠે છે ને એ સાથે અંતરમાં ઊંડે ઊંડે અપરાધબોધની લાગણીથી તેઓ અસ્વસ્થ બની જાય છે. પ્રપંચમાં રાચતા મુખીનું અંતર ઝમકુની સરળ નિર્વ્યાજ લાગણીથી ધીમે ધીમે પીગળતું જાય છે. અંતે તેમનામાં પિતૃત્વની લાગણી જન્મે છે અને ઝમકુનાં તેની જ જ્ઞાતિના મૂરતિયા મોતી જોડે લગ્ન કરાવી તેને હેતથી વળાવે છે. તરુણ ઝમકુના ભીતરમાં ઊઠતી શિશુસહજ ઝંખનાઓ અને લાગણીઓનું આલેખન કરવામાં તેમ જ મુખીના ભીતરી સંઘર્ષને માર્મિક રીતે ઉપસાવવામાં સર્જકે પ્રશસ્ય સૂઝ દાખવી છે. ગ્રામજીવનનું સાચકલું વાસ્તવલક્ષી ચિત્રણ, પ્રકૃતિનો જીવંત પરિવેશ, ગૌણ પાત્રોની પણ બળવાન રેખાઓ, લોકબોલીના રૂઢપ્રયોગોથી સચોટતા સાધતી કથનરીતિ અને સુરેખ રચાઈ આવેલી આકૃતિ આ લઘુનવલને આગવું મૂલ્ય અર્પે છે.

-પ્રમોદકુમાર પટેલ

મળેલા જીવ (૧૯૪૧) : પન્નાલાલ પટેલની સીમાસ્તંભ નવલકથા. ઈડરિયા પ્રદેશના જોગીપરા અને ઉધડિયા ગામાનાં પટેલ કાનજી અને ઘાંયજી જીવીની આ કરુણાન્ત પ્રેમકથામાં ‘એક પા લોહીના કોગળા અને બીજી પા પ્રીતના ઘૂંટડા’ છે. જ્ઞાતિભેદ અને મોટાભાઈના કુટુંબની સોંપાયેલી જવાબદારીને કારણે કાનજી જીવીને અન્યત્ર પરણાવી વિચ્છેદ રચે છે. પોતાના વહેમી પતિથી વાજ આવી જીવી આપઘાત કરવા રોટલે વખ મેળવે છે ખરી, પરંતુ અક્સમાતે એ રોટલો પતિથી ખવાઈ જતાં અને પતિ મરી જતાં જીવી ગાંડી બની જાય છે. છેલ્લે આવી સર્વનાશ પામેલી જીવીને કાનજી પોતાના જીવનમાં સંઘરે છે. ગ્રામીણ વસ્તવમાં શુદ્ધ તળપદાં પરિબળો વચ્ચે વસ્તુવેગ અને મનોવિશ્લેષણની દ્વિવિધ ભૂમિકાએ સમગ્ર સંસારના પર્યારૂપ ધબકતો આ સ્થાનિક લોકસંસાર લેખકનો પોતીકો છે. સુન્દરમે સાચું કહ્યું છે : ‘અત્યારે આ કથા જેવી છે તેવી પણ હિન્દના કોઈ પણ સાહિત્યમાં અને થોડા સંકોચ સાથે દુનિયાના સાહિત્યમાં પણ ગુજરાતી કળાનું પ્રતિનિધિત્વ ધારી શકે તેવી બની છે.’

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

માનવીની ભવાઈ (૧૯૪૭) : પન્નાલાલ પટેલની સીમાસ્તંભ નવલકથા. એમાં, પહેલીવાર તળપદા ગ્રામજીવનની વાસ્તવિકતાનો સાહિત્યિક આલેખ મળે છે. ગુજરાતના ઇશાનિયા ખૂણાના ગ્રામપ્રદેશનાં ઉત્સવો અને રીતરિવાજો, કથાઓ અને ગીતો, બોલી અને લહેકાઓ વચ્ચે તેમ જ છપ્પનિયા કાળની વચ્ચે મુકાયેલું કથાવસ્તુ કાળુ-રાજુના પ્રેમ કરતાં ઝાઝું તો એમની પ્રેમયાતનાનું છે. આ યાતનાને ગ્રામવાસીઓની બૃહદ્ યાતનાના સંદર્ભમાં અહીં તોળેલી છે. હૈયાની અને પેટની ભૂંડી ભૂખને અનેક સ્તરે ઉઘાડતી આ નવલકથાને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય:કુલ સાડત્રીસ પ્રકરણો પૈકી પહેલાં ચૌદ પ્રકરણો કાળુનો જન્મ, બાળપણમાં એનો રાજુ સાથે થતો અને માલી ડોશીને કારણે તૂટતો વિવાહ, એમનાં અન્યત્ર થતાં લગ્ન વગેરેને વર્ણવે છે; પછઈના દશ પ્રકરણો બે ભૂખ્યાં હૈયાંની વેદનાને, એમના એકબીજા તરફના આકર્ષણને, એમના ઇર્ષ્યા અને ભયના જગતને પ્રગટાવે છે; છેલ્લાં બાકી રહેલા પ્રકરણો બે ભૂખ્યાં હૈયાંની વેદનાને, એમના એકબીજા તરફના આકર્ષણને, એમના ઈર્ષ્યા અને ભયના જગતને પ્રગટાવે છે; છેલ્લાં બાકી રહેલાં પ્રકરણો ભયંકર દુકાળ, ગ્રામજનો માટેનો કાળુનો સંઘર્ષ, નજીકના નગરમાં સ્થળાંતર, મૂલ્યનાશની અને વેઠની જિંદગી અને અંતે પાંદડાંવિહોણા વડ નીચે, પહેલી ઝડી વચ્ચે કાળુરાજુનું ઉત્કટ મિલન વગેરેને નિરૂપે છે. ‘ભૂખી ભુતાવળ’ જેવા પ્રકરણમાં પન્નાલાલનું આલેખન મહાકાવ્યની કક્ષાએ પહોંચતું અનુભવાય છે. બાવાની લંગોટી અંગેની લોકવાર્તા, લોકગીતો અને લગ્નગીતોનો સંદર્ભ, દિવાળીટાણે ગાય રમાડવાનો ચાલ, ઋતુઋતુનાં બદલાતાં દ્રશ્યો, ‘પરથમીનો પોઠી’ તરીકે ચીતરાયેલો ખેડૂત-આ સર્વ પ્રાદેશિક લોકસંપત્તિનો અહીં સર્જનાત્મક વિનિયોગ છે. ક્યારેક તળપદી બોલી વચ્ચે પ્રવેશતા મોંભરા સંસ્કૃત શબ્દો તેમ જ રાજુની સરખામણીમાં ક્યારેક અલ્પાંશે પ્રાકૃત બનતું કાળુનું પાત્ર કઠે છે, છતાં ગુજરાતી ભાષાનો અને પન્નાલાલની પ્રતિભાનો આ ઉત્તમ ઉન્મેષ છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

સુખદુઃખનાં સાથી (૧૯૪૦) : પન્નાલાલ પટેલનો પ્રથમ વાર્તાસંગ્રહ. એમની સર્જકશક્તિના વધુ લાક્ષણિક ઉન્મેષો અહીં તળગામડાનાં દીનહીન લોકોની કથા આલેખતી વાર્તાઓ ‘રેશમડી’, ‘ધણીનું નાક’, ‘ઘડાતો તલાટી’, ‘દાણીનું ઘડિયાળ’, ‘સુખદુઃખના સાથી’ વગેરેમાં જોવા મળે છે. આ પ્રકારની વાર્તાઓમાં વિશેષપણે લગ્નજીવનની ગૂંચો, કૌટુંબિક વેરઝેર, વહેમ અને અંધશ્રદ્ધા જેવાં અનિષ્ટોમાંથી જન્મતી વિષમતા તથા ગ્રામીણસમાજની રંક દશા અને પરવશતા જેવી પરિસ્થિતિ વગેરેનું આલેખન થયું છે. સરળ શિષ્ટ બાનીમાં યથાવકાશ લોકબોલીનાં તત્વોને સાંકળીને વાર્તાકથનની વિશિષ્ટ શૈલી વિકસાવવામાં તેમ જ પાત્રોનાં ભીતરી વૃત્તિ-વલણો છતાં કરવામાં અને લાગણીઓને વળ આપી તીવ્રતા સાધવામાં એમણે ઊંડી સૂઝ બતાવી છે. સંગ્રહમાં શહેરના શ્રીમંત અને મધ્યમ વર્ગના લગ્ન જીવનને વિષય કરતી કેટલીક વાર્તાઓ પણ છે.

-પ્રમોદકુમાર પટેલ

જમાઈરાજ અને બીજા એકાંકીઓ (૧૯૫૨) : પન્નાલાલ પટેલનો એકાંકીસંગ્રહ. એમાં ‘જમાઈરાજ’, ‘વૈતરણીને કાંઠે’, ‘દેવદ્વારે’, ‘ચિત્રગુપ્તને ચોપડે’, ‘એળે નહિ તો બેળે’, ‘બૈરાંની સભા’-એમ કુલ છ એકાંકી સંગ્રહાયાં છે.

કથાવસ્તુ પરનો ઝોક અને વિવિધ સ્થળે દ્રશ્યયોજનાનું વિઘટન નાટકોને ચુસ્ત બનવા દેતું નથી, છતાં ‘વૈતરણીને કાંઠે’ અને ‘એળે નહિ તો બેળે’ જેવાં નાટકો મંચનયોગ્ય અને ઉલ્લેખનીય છે.

-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.