સવિશેષ પરિચય:
ફોટો: રમેશ પારેખ
પારેખ રમેશ મોહનલાલ
(૨૭-૧૧-૧૯૪૦) : કવિ, વાર્તાકાર, બાળસાહિત્યકાર. જન્મ અમરેલીમાં. ૧૯૫૮માં પારેખ અને મહેતા વિદ્યાલય, અમરેલીમાંથી મૅટ્રિક. ૧૯૬૦ થી જિલ્લા પંચાયત, અમરેલી સાથે સંલગ્ન. આધુનિક સર્જક તરીકેની સર્જનદીક્ષા ૧૯૬૭માં પામ્યા. અનિલ
જોષીએ ‘કૃતિ’ના અંકો આપી, એમાં છપાય છે તેવું કશુંક નવું લખવા પ્રેર્યા. એમની સાથે લેખનચર્ચા ચાલી અને આધુનિકતાની સમજણ ઊઘડી. પડકાર ઝીલ્યો અને નવી શૈલીએ લખતા થયા. ૧૯૭૦માં કુમારચંદ્રક. ઉમા-સ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક પ્રાપ્ત.
એમની સર્જક-સંવેદનાના મૂળમાં ‘કશાકથી છૂટા પડી ગયાની વેદના’ અને પરિસ્થિતિને પડકારવાની પ્રકૃતિ છે. લોકબોલીના લહેકા, લોકસંગીત અને એનું હાર્દ એમના અજ્ઞાત મનમાં સંઘરાતાં રહ્યાં અને એમના સર્જનના મૂળમાં તે ખાતર
રૂપે પુરાયાં. આથી એમના સર્જનમાં આગવી મુદ્રા પ્રગટી. ‘ક્યાં’ (૧૯૭૦), ‘ખડિંગ’ (૧૯૭૯), ‘ત્વ’ (૧૯૮૦), ‘સનનન’ (૧૯૮૧), ‘ખમ્મા આલાબાપુને’ (૧૯૮૫) અને ‘વિતાન સુદ બીજ’ (૧૯૮૯) એમના પ્રકાશિત કાવ્યસંગ્રહો છે. એમણે ગીત,
ગઝલ અને અછાંદસ કાવ્યસ્વરૂપોને ખેડ્યાં છે; થોડાંક સૉનેટ પણ લખ્યાં છે. ગીત અને ગઝલ ઉપર એમનું વિશેષ પ્રભુત્વ છે. ભાવ, ભાષા અને અભિવ્યક્તિમાં નવીનતા, તાજગી અને વૈવિધ્ય એમની કવિતાની લાક્ષણિકતા છે. નવી નકોર
કાવ્યબાની, નૂતન અભિવ્યક્તિ સાધતી ધારદાર પોતીકી ભંગિ, એનો લાક્ષણિક તળપદ રણકો, અપૂર્વ પ્રાસરચના, અસાધારણ ભાષાકર્મ, નવીન પ્રતિરૂપો, કલ્પનની તાજગી તથા સહજ લયસિદ્ધિ એમની કવિતાના ઉત્તમાંશ છે. ઝંખના,
અભાવ, વેદના, વિફલતા, એકલતા, વંધ્યતાના ભાવો એમની ગઝલોમાં વારંવાર વ્યકત થાય છે તો ગદ્યકવિતામાં નિરૂપાય છે નગરસંસ્કૃતિની વિરૂપતા.
મધ્યકાલીન સોરઠી ગોપગામઠી લેબાશવાળાં તથા ન્હાનાલાલનું અનુસંધાન કરતાં સૌંદર્યમંડિત ઊર્મિગીતો દ્વારા તેઓ રાવજી-મણિલાલ દ્વારા સિદ્ધ થયેલા આધુનિક ગુજરાતી ગીતને સફળતાઓ પહોંચાડે છે. એમનાં ગીતોમાં વિવિધ વયની
નારીના હૈયાના પ્રેમ, વિરહ, અજંપો, એકલતા, અભીપ્સા, ઝંખના ઇત્યાદિ ભાવોનું અભિનવ આલેખન થયું છે. લોકગીતોમાં આવતી ત્રાજવાં ત્રોફાવતી નાયિકા ગોપવધૂ સોનલ, ગ્રામીણ પરિવેશ, કંકુના થાપા-પાળિયા-આભલાનાં
તોરણ-ઓળીપો-સાથિયા-ચાકળા-ગોર્યમાનાં વ્રત જેવો અસબાબ, સ્પર્શક્ષમ તળપદ લહેકા, લોકલયના વિવિધ પ્રયોગો અને ઇન્દ્રિયવ્યત્યય એમનાં ગીતોને નિજી વ્યક્તિતા અર્પે છે. સોનલને ઉદ્દેશીને લખાયેલાં ગીતો તથા મીરાંકાવ્યો ખાસ
ધ્યાન ખેંચે છે. ‘ખમ્મા આલાબાપુને’ સંગ્રહમાં તેઓ કૃતક મધ્યકાલીન સામંતી વૈભવ અને વીરતામાં રાચતા જર્જર આલાખાચરના પાત્રને કેન્દ્રમાં રાખીને વિવિધ વસ્તુ, પાત્ર, વાતાવરણ, પ્રસંગ અને અસબાબને આધારે માનવીના
મિથ્યાભિમાનની વિડંબના કરે છે. વ્યંગવિનોદથી ભરપૂર આ હાસ્યચરિત્રાવલિમાં તેઓ ગીતનો ઢાળ-બાળલય-પ્રસંગકાવ્ય-સૉનેટ-અછાંદસ એમ વિવિધ અભિવ્યક્તિરૂપો અજમાવે છે; નવીન તાજગીભર્યાં પ્રતીકો, વાકછટા, નાટયાત્મકતા
અને તળપદ બોલીના બળકટ પ્રયોગો કરે છે; તો વ્યાજવીર દ્વારા માનવજીવનની ઘેરી કરુણતાને વ્યંજિત કરે છે. ભવ્ય ભૂતકાળના જર્જર પ્રતિરૂપ સમા આલાબાપુનું કૃતક અસ્મિતાનું ગૌરવ દલપતરામના ‘મિથ્યાભિમાન’ના જીવરામ ભટ્ટની યાદ આપે છે.
‘સ્તનપૂર્વક’ (૧૯૮૩) નામના વાર્તાસંગ્રહથી એમણે આધુનિક ટૂંકીવાર્તાના ક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું છે. માનવમન-પ્રકૃતિ-સંબંધની સંકુલતાઓને તથા માનવીની કશાક કામ્ય માટેની ઉત્કટ ઝંખના, તેનો પ્રાપ્તિ માટેનો દારુણ સંઘર્ષ અને અંતે
મળતી વિફલતાને આલેખતી આ વિવાદાસ્પદ વાર્તાઓમાં એમણે પરીકથા અને લોકકથાના મોટિફનો પ્રયોગ, તરંગલીલા, ઉરાંગઉટાંગ ચેતનાપ્રવાહ, દુઃસ્વપ્ન, પ્રતીક, નાટ્યાત્મક ભંગિ અને નિરૂપણરીતિની નવીનતા જેવા વિવિધ કસબ
દ્વારા શબ્દને અભિધાથી દૂર લઈ જવાની અને વાયવ્ય ભાવાનુભૂતિઓને અનુભવના ક્ષેત્રમાં લઈ આવવાની મથામણ કરી છે.
બાળસાહિત્યના ક્ષેત્રે પણ એમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર છે. એમાં પણ તાજગી, નવીનતા અને સહજસિદ્ધ પ્રતિભાનાં દર્શન થાય છે. બાળકાવ્યોના સંગ્રહો ‘હાઉક’ (૧૯૭૯) અને ‘ચી’ (૧૯૮૦)ના કાવ્યો ભાષાની સાદગી, સરળતા, શિશુસહજ કલ્પના
ને બાનીનો વિનિયોગ, સહજ સરી આવતી રમતિયાળ પ્રાસ ને લયની લીલા, હળવાશ-મસ્તી અને ગેયતાને કારણે આકર્ષક બન્યાં છે. ‘હફરક લફરક’ (૧૯૮૬)માંની બાળવાર્તાઓમાં પણ તેઓ ભાષાની શક્તિને નવેસરથી કામે લગાડે છે,
જોડકણાંના ઉપયોગથી વાર્તાને શ્રાવ્યતા આપે છે અને એ સંદર્ભમાં જ શબ્દોના અન્વયો ને લહેકાઓની પસંદગી કરે છે; તેથી એમની વાર્તાઓ સર્જકતા અને બાળસુલભ મનોહરતા ધારણ કરે છે. પશુપંખી સાથે ફળો, સાઈકલ અને ખિસ્સું
પણ એમની વાર્તાઓમાં પાત્ર બનીને આવે છે, તેથી બાળકનું વિશાળ સંવેદનવિશ્વ પ્રત્યક્ષ થાય છે.
-દક્ષા વ્યાસ
ક્યાં (૧૯૭૦) : રમેશ પારેખનો ગીત, ગઝલ અને અછાંદસ રચનાઓનો સંગ્રહ. રાજેન્દ્ર-નિરંજનના ગીતથી જુદી પડી રાવજી-મણિલાલથી આગળ વધેલા ગીતે આ કવિની અપૂર્વ વ્યક્તિમત્તાને કારણે નવું કલેવર ધારણ કર્યું છે, એની
પ્રતીતિ આપતાં છેતાલીસ જેટલાં ગીતો અહીં છે. સોરઠી લોકલય, ગોપપરિવેશ, ગ્રામીણ નારીનાં વિવિધ સ્વરૂપો તેમ જ એમની તળપદી ચેતનામાંથી વ્યક્ત બોલી-લહેકાઓ, ક્યારેક સોનલ જેવી કાલ્પનિક નાયિકાને કેન્દ્રમાં રાખીને આવતી
ઉક્તિઓ-વગેરેમાં નવી તાજગી જોવાય છે. ‘ગોરમાંને પાંચે આંગળીએ પૂજ્યાં’ ‘તારો મેવાડ મીરાં છોડશે’ જેવાં લોકપ્રિય ગીતોમાં કલ્પનપ્રચુર ઈન્દ્રિયાનુરાગી નિરૂપણ અને મનોહર પ્રાસયુક્ત આસ્વાદ્ય લય છે. ઓગણત્રીસ ગઝલોમાં કવિ
ગઝલને ખૂબ ચુસ્ત સ્વરૂપમાં સ્વીકારતા નથી, તેમ છતાં ‘હવાઓ’ અને ‘ચશ્માના કાચ પર’ જેવી તેજસ્વી ગઝલો અહીં છે. અન્ય પરંપરિત લયાન્વિત રચનાઓમાં ‘તમને ફૂલ દીધાનું યાદ’ અત્યંત આકર્ષક છે.
-ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા
વિકીપીડિયામાં આ માહિતી મૂકવામાં આવી છે.
|